.
Βελτίωση ενδιαιτημάτων αναπαραγωγής της βαλτόπαπιας στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά – Μαραθώνα
Οι Φίλοι των Εθνικών Πάρκων εκπονούν πρόγραμμα για τη βελτίωση των ενδιαιτημάτων αναπαραγωγής της βαλτόπαπιας στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά -Μαραθώνα στην ανατολική Αττική. Το έργο χρηματοδοτείται εξ΄ολοκλήρου από το Πράσινο Ταμείο στο πλαίσιο του προγράμματος “Φυσικό Περιβάλλον-Καινοτόμες Δράσεις 2023” (άξονας προτεραιότητας 4: καινοτόμες δράσεις με τους πολίτες), με προϋπολογισμό 29.000 ευρώ. Η διάρκεια του είναι 15 μήνες, με ημερομηνία έναρξης την 1η Νοεμβρίου 2023.
Επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος είναι ο Δρ. Χαράλαμπος Αλιβιζάτος, Βιολόγος και συμμετέχουν η Ειρηλένα Λιναρδάκη, Βιολόγος και η Μαριετίνα Λυκογεώργου, Περιβαλλοντολόγος.
Στο έργο συμμετέχει η Μονάδα Διαχείρισης Εθνικών Πάρκων Πάρνηθας, Σχινιά και Προστατευόμενων Περιοχών Σαρωνικού Κόλπου του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ). Ο ΟΦΥΠΕΚΑ είναι ο αρμόδιος φορέας της πολιτείας για τη διαχείριση του Εθνικού Πάρκου και των άλλων προστατευόμενων περιοχών της χώρας μας.
Η βαλτόπαπια (Aythya nyroca) αποτελεί το σημαντικότερο είδος κριτήριο για τον χαρακτηρισμό του Έλους Σχινιά ως ” Ζώνης Ειδικής Προστασίας” σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή νομοθεσία. Το είδος είναι εν μέρει μεταναστευτικό στην περιοχή, δηλαδή παρατηρείται όλο το χρόνο, όμως το χειμώνα ορισμένα άτομα μετακινούνται και ο πληθυσμός της αυξάνεται. Κάθε άνοιξη εκτιμάται ότι αναπαράγονται περίπου 15 ζευγάρια στο Έλος Σχινιά.
Η βαλτόπαπια ανήκει στις καταδυόμενες πάπιες, δηλαδή μπορεί να βουτάει κάτω από το νερό για να βρει την τροφή της που αποτελείται κυρίως από υδρόβια φυτά. Προτιμάει ρηχούς υγρότοπους γλυκού νερού με πλούσια βλάστηση. Φτιάχνει τη φωλιά της στο έδαφος, κοντά στο νερό και ανάμεσα σε πυκνή βλάστηση. Εξαπλώνεται στην Ευρώπη, την Ασία και τη Βόρεια Αφρική. Είναι είδος ευαίσθητο κατά την αναπαραγωγική περίοδο, και ευνοείται από την ασφάλεια που προσφέρουν οι εκτεταμένες προστατευόμενες περιοχές, όπως εδώ το Εθνικό Πάρκο Σχινιά – Μαραθώνα.
Ο πληθυσμός της βαλτόπαπιας έχει συρρικνωθεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες σε παγκόσμιο, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, χωρίς να είναι πλήρως γνωστά τα αίτια.
– Σε παγκόσμιο επίπεδο, διαπιστώνονται μεγάλες διακυμάνσεις στην έκταση της κατανομής του είδους και η γενικότερη εικόνα δείχνει ευρεία μείωση του πληθυσμού. Η κατάσταση διατήρησης της βαλτόπαπιας χαρακτηρίστηκε το 2019 ως “Σχεδόν Απειλούμενη” (Near Threatened).
– Στην Ελλάδα, ο αναπαραγόμενος πληθυσμός της βαλτόπαπιας εκτιμήθηκε σε 130-250 ζευγάρια κατά το διάστημα 2013-2018 (2η εξαετής έκθεση για την εφαρμογή της Οδηγίας 2009/147/EK “για τη διατήρηση των άγριων πουλιών”). Παλαιότερες εκτιμήσεις ανέβαζαν τον αναπαραγόμενο πληθυσμό της σε 400 ζευγάρια (Hallmann 1982: Preliminary list of Important bird Areas in Greece). Επομένως θεωρείται ότι η μακροχρόνια τάση του πληθυσμού της είναι φθίνουσα.
Το είδος γενικά αντιμετωπίζει διάφορες απειλές, όπως η λαθροθηρία, η μολυβδίαση και η υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων του. Στην περιοχή του Σχινιά πιστεύεται ότι οι κύριες απειλές είναι η μεγάλη διακύμανση της στάθμης του νερού κατά την περίοδο της αναπαραγωγής, καθώς και η θήρευση από χερσαίους θηρευτές, κυρίως αδέσποτα σκυλιά, τσακάλια και αλεπούδες. Επιπλέον, η όχληση από την κίνηση των επισκεπτών καθώς και από τη λειτουργία του κωπηλατοδρομίου, πιθανώς να επιδρά αρνητικά στον αναπαραγόμενο πληθυσμό.
Κρίθηκε επομένως απαραίτητη η άμεση λήψη μέτρων για την προστασία του πληθυσμού της Βαλτόπαπιας. Ορισμένες από τις δράσεις που σχεδιάστηκαν έχουν εφαρμοστεί μόνο στο εξωτερικό και είναι καινοτόμες για τα δεδομένα της χώρας μας, ωστόσο είναι σημαντικό να δοκιμαστούν πιλοτικά ώστε να διαπιστωθεί εάν είναι αποτελεσματικές και εάν μπορούν να εφαρμοστούν μακροπρόθεσμα.
Οι δράσεις που περιλαμβάνει το πρόγραμμα είναι οι παρακάτω:
Δράση 1.
Συγκέντρωση & αξιολόγηση δεδομένων, εντοπισμός πιθανών θέσεων φωλιάσματος, καταμετρήσεις πληθυσμού, καταγραφή απειλών.
Δράση 2.
Καταγραφές αναπαραγόμενων ζευγαριών
Τοποθέτηση τεχνητών φωλιών για τις βαλτόπαπιες
Τοποθέτηση φωλιών με «τεχνητά» αβγά – δημιουργία αποστροφής (food aversion) στους θηρευτές
Καταγραφή συμπεριφοράς θηρευτών με τη χρήση καμερών.
Δράση 3.
Συγχρόνως με την πρόοδο της αναπαραγωγικής περιόδου θα γίνει καταγραφή των αναπαραγόμενων ζευγαριών και αξιολόγηση της επιτυχίας των προστατευτικών μέτρων.
Δράση 4. Ενέργειες προβολής – δημιουργία ιστοσελίδας για την ενημέρωση του κοινού σχετικά με το πρόγραμμα.
Δράση 5. Τελική αξιολόγηση δράσεων- εξαγωγή συμπερασμάτων. Απομάκρυνση ψεύτικων αυγών -επισκευή τεχνητών φωλιών.
Έργο χρηματοδοτούμενο από το Πράσινο Ταμείο από εθνικούς πόρους
Βαλτόπαπια (Aythya nyroca) το χειμώνα στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά – Μαραθώνα (13-1-2024)
Φαλαρίδες (Fulica atra) το χειμώνα στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά – Μαραθώνα
Βαλτόπαπια τινάζει τα φτερά της (Εθνικό Πάρκο Σχινιά – Μαραθώνα, 25-5-2024)
Βαλτόπαπια σε πτήση (Εθνικό Πάρκο Σχινιά – Μαραθώνα, 28-1-2024)
Καταγραφή της συμπεριφοράς των θηρευτών στον υγρότοπο του Σχινιά με τη χρήση καμερών.
Για την καταγραφή των πιθανών θηρευτών χρησιμοποιήθηκαν κάμερες με ανιχνευτή κίνησης, με τις οποίες είναι δυνατή η παρακολούθηση των ζώων στο φυσικό τους περιβάλλον, χωρίς την ανθρώπινη παρουσία.
Στόχος είναι η καταγραφή της δραστηριότητας των θηρευτών και η εκτίμηση της επίδρασης που έχουν στην αναπαραγωγή της βαλτόπαπιας.
Από τα μέχρι τώρα αποτελέσματα διαπιστώθηκε η παρουσία αρκετών ειδών θηρευτών στο Εθνικό Πάρκο: αλεπούδες, τσακάλια, αδέσποτα σκυλιά.
Το τσακάλι (Canis aureus) έχει συχνή παρουσία στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά-Μαραθώνα. Είναι κυρίως νυκτόβιος κυνηγός, που δραστηριοποιείται λίγο μετά τη δύση του ήλιου. Όμως μπορεί να είναι ενεργό και κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Βαλτόπαπια σκοτωμένη, πιθανότατα από τσακάλι – 27 Απριλίου 2024
Η αλεπού (Vulpes vulpes) κυνηγά τόσο την ημέρα όσο και τη νύχτα. Στο βίντεο αυτό χρησιμοποιεί ενέδρα για να πιάσει υδρόβια πουλιά, πιθανότατα πάπιες, χωρίς όμως επιτυχία.
Kαταγραφή των αναπαραγόμενων ζευγαριών της βαλτόπαπιας
Λόγω της ξηρασίας κατά την άνοιξη και το θέρος του 2024, οι υδάτινες επιφάνειες ήταν περιορισμένες και οι περισσότερες ξηράθηκαν νωρίς το καλοκαίρι. Επομένως Βαλτόπαπιες φώλιασαν μόνο στο κωπηλατοδρόμιο, καθώς και σε δύο κανάλια και στις διακλαδώσεις των καναλιών αυτών. Με βάση τις παρατηρήσεις οικογενειών με νεοσσούς καθώς και νεαρών ατόμων, εκτιμάται ότι αυτή τη χρονιά (2024) φώλιασαν 8-11 ζευγάρια Βαλτόπαπιας στο ΕΠΣΜ: 2-3 στο κωπηλατοδρόμιο, 4-5 στο κανάλι 1 και 2-3 στο κανάλι 4. Ίσως ελάχιστα ακόμα ζευγάρια να φώλιασαν σε πολύ δυσπρόσιτες θέσεις και να μην εντοπίστηκαν. Δεν εντοπίστηκαν οι φωλιές του είδους, παρά τις πολύ εντατικές προσπάθειες που καταβλήθηκαν, λόγω της πολύ πυκνής βλάστησης (κυρίως καλαμώνων) στις περιοχές φωλεοποίησης. Εντοπίστηκαν όμως οικογένειες (θηλυκά με νεοσσούς) στο κωπηλατοδρόμιο (2 με 7 & 8 νεοσσούς), στο κανάλι 1 (1 με 10 νεοσσούς) και στο κανάλι 4 (2 με 5 & 3 νεοσσούς τουλάχιστον). Στις 8 Αυγούστου 2024, δηλαδή μετά το τέλος της αναπαραγωγικής περιόδου, μετρήθηκαν στο κωπηλατοδρόμιο (όπου αυτή την εποχή συγκεντρώνονται όλες σχεδόν οι Βαλτόπαπιες του Εθνικού Πάρκου) 34 Βαλτόπαπιες, από τις οποίες οι μισές δηλαδή περίπου 17 ήταν νεαρές (δηλαδή είχαν εκκολαφθεί φέτος). Αυτή η χαμηλή παραγωγικότητα οφείλεται κυρίως στη χαμηλή, ταχέως μειούμενη κατά το θέρος, στάθμη των υδάτων κατά το 2024, και δεν θα πρέπει να θεωρηθεί αντιπροσωπευτική για την αναπαραγωγική επιτυχία του είδους στην περιοχή. Η ξηρασία αυτή ήταν η εντονότερη κατά την τελευταία δεκαετία τουλάχιστον.
Τοποθέτηση φωλιών με τεχνητά αβγά που δημιουργούν αποστροφή στους θηρευτές – μελέτη της θήρευσης των φωλιών της βαλτόπαπιας.
Η δράση αυτή αφορά στη δοκιμαστική χρήση μιας τεχνικής που στοχεύει να αποτρέψει τους θηρευτές από το να καταστρέφουν τις φωλιές της βαλτόπαπιας. Βέβαια, τα θηλαστικά όπως το τσακάλι και η αλεπού αποτελούν μέρος του φυσικού οικοσυστήματος, όπως και η βαλτόπαπια, επομένως οι πληθυσμοί τους θα αναμενόταν να ρυθμίζονται φυσικά χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση. Ωστόσο, θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι: α) ο αναπαραγόμενος πληθυσμός της βαλτόπαπιας στο Εθνικό Πάρκο είναι πολύ μικρός και οποιαδήποτε διακύμανσή του μπορεί να τον οδηγήσει στην εξαφάνιση, β) όταν οι θηρευτές βρίσκουν διαθέσιμη τροφή και από άλλες πηγές (π.χ. σκουπίδια) τότε μπορούν να οδηγήσουν στην εξαφάνιση τον τοπικό πληθυσμό ενός είδους που αποτελεί γι αυτούς “ευκαιριακή λεία”, όπως η βαλτόπαπια.
Η τεχνική που χρησιμοποιήθηκε είναι η αποστροφή φαγητού ( “food aversion”) και συνίσταται στην παροχή τροφής στους θηρευτές που τους προκαλεί αποστροφή, ώστε να στο μέλλον να αποφεύγουν τη συγκεκριμένη πηγή τροφής. Σκοπός είναι να εκτιμηθεί εάν η μέθοδος αυτή μπορεί να εφαρμοστεί ως μέτρο ενίσχυσης του πληθυσμού της Βαλτόπαπιας.
Μετά τη λήψη των σχετικών αδειών, τοποθετήθηκαν τεχνητές φωλιές παρόμοιες με της βαλτόπαπιας σε επιλεγμένα σημεία του υγροτόπου. Οι φωλιές περιείχαν αυγά ορισμένα από τα οποία περιείχαν καψαϊκίνη. Η ουσία αυτή προέρχεται από φυτά του γένους Capsicum (πιπεριές τσίλι) και είναι δυσάρεστη και ερεθιστική για τα θηλαστικά, χωρίς όμως να τους προκαλεί μακροπρόθεσμες επιπτώσεις. Τα πτηνά, ωστόσο, ανέχονται την καψαϊκίνη επειδή δεν διαθέτουν λειτουργικό υποδοχέα γι’ αυτήν.
Για την παρακολούθηση της επισκεψιμότητας των θηρευτών στις τεχνητές φωλιές καθώς και του βαθμού θήρευσης των αυγών, τοποθετήθηκε σε κάθε τεχνητή φωλιά μία καταγραφική κάμερα που κατέγραφε ένα βίντεο 15 δευτερολέπτων σε κάθε ενεργοποίησή της. Οι τεχνητές φωλιές με αυγά παρέμειναν στο πεδίο για μια περίοδο 2 εβδομάδων κατά μέσο όρο η κάθε μία
Από τις καταγραφές των καμερών προέκυψαν πολλά στοιχεία για τους θηρευτές των φωλιών. Αρκετά είδη θηλαστικών και πουλιών θήρευσαν τις τεχνητές φωλιές: νυφίτσες, αρουραίοι, τσακάλια, καρακάξες. Όταν ολοκληρωθεί η επεξεργασία των δεδομένων, θα αξιολογηθεί η δράση και θα διατυπωθούν προτάσεις για την πιθανή συνέχισή στο μέλλον.
Η νυφίτσα (Mustela nivalis) είναι σαρκοφάγο θηλαστικό που δραστηριοποιείται τόσο την ημέρα όσο και τη νύχτα. Τρέφεται κυρίως με τρωκτικά και δευτερευόντως με αμφίβια, πουλιά ή αυγά πουλιών. Καταγράφηκε ορισμένες φορές στις κάμερες του προγράμματος να αφαιρεί αυγά από τις τεχνητές φωλιές.
Οι αρουραίοι (Rattus rattus, R. norvegicus) διαπιστώθηκε ότι ήταν οι πιο συχνοί θηρευτές των αυγών στις τεχνητές φωλιές, δραστήριοι κατά τις νυχτερινές ώρες.
Τα τσακάλια (Canis aureus) καταγράφηκαν αρκετές φορές στις τεχνητές φωλιές, να θηρεύουν αυγά ή να τα απομακρύνουν.
Αλεπούδες καταγράφηκαν ορισμένες φορές να αφαιρούν αυγά από τις τεχνητές φωλιές.
Οι καρακάξες (Pica pica) είναι πουλιά παμφάγα: τρέφονται τόσο με φυτικές όσο και με ζωϊκές τροφές, στις οποίες περιλαμβάνονται άλλα πουλιά και αυγά πουλιών. Έχει προταθεί ότι η νοημοσύνη των κορακοειδών (δηλαδή της οικογένειας όπου ανήκει και η καρακάξα -Corvidae) μπορεί να συγκριθεί, από ορισμένες πλευρές, με εκείνη των ανθρωπίδων ή μεγάλων πιθήκων (δηλαδή της οικογένειας όπου ανήκει ο γορίλας, ο χιμπαντζής, ο οραγκουτάγκος και ο άνθρωπος -Hominidae).
Ανακάλυψη βίδρας για πρώτη φορά στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά – Μαραθώνα και στην Αττική
Τον Απρίλιο του 2024 καταγράφηκε για πρώτη φορά στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά-Μαραθώνα, στις κάμερες του προγράμματος, η βίδρα ή αλλιώς ενυδρίδα (Lutra lutra), ημιυδρόβιο θηλαστικό που ζει σε υγρότοπους και ακτές και τρέφεται με ψάρια και καβούρια. Το είδος εξαπλώνεται στην Ευρώπη και την Ασία, ενώ στη χώρα μας εμφανίζεται σε αρκετές περιοχές της ηπειρωτικής χώρας και σε λίγα μεγάλα νησιά. Ωστόσο το μέγεθος του πληθυσμού της είναι άγνωστο και για αυτό κατατάσσεται ως είδος «Κινδυνεύον» σύμφωνα με το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας.
Στην Αττική το είδος δεν είχε καταγραφεί έως τώρα με βεβαιότητα, με εξαίρεση μια παλαιότερη αναφορά για τον εντοπισμό ενός ίχνους στη λίμνη του Μαραθώνα. Ο κοντινότερος γνωστός πληθυσμός του είδους βρίσκεται στην νότια Εύβοια. Εξετάζεται επομένως τώρα το ενδεχόμενο να υπάρχει στην περιοχή του Σχινιά ένας πολύ μικρός πληθυσμός που είχε διαφύγει έως τώρα της προσοχής των επιστημόνων.
Με τα δεδομένα αυτά, η ερευνητική ομάδα συνεχίζει να αξιοποιεί τις καταγραφές των καμερών που έχει εγκαταστήσει, καθώς και τα βιοδηλωτικά ίχνη (περιττώματα, ίχνη, τρίχες) που συλλέγονται στο πεδίο, ώστε να διαπιστωθεί εάν υπάρχουν περισσότερες από μια βίδρες – μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής ή ακόμη και ένα μικρός αναπαραγωγικός πληθυσμός, στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά-Μαραθώνα.
Η σημασία της ανακάλυψης:
Στην Αττική όπου η αστική ανάπτυξη τείνει πλέον να καλύψει κάθε διαθέσιμη φυσική έκταση, ενώ τα τεχνικά έργα που εκτελούνται στα τελευταία εναπομείναντα ποτάμια και στους υγρότοπους σχεδιάζονται ακόμη με βάση τη λογική της τσιμεντοποίησης και των γκρίζων υποδομών, είναι ιδιαίτερα ελπιδοφόρα η επιβεβαίωση της ύπαρξης ενός ακόμη είδους θηλαστικού: μας θυμίζει ότι η φύση είναι παρούσα και διαθέτει τη δυνατότητα να μας εκπλήξει, εφόσον βέβαια της διαθέσουμε κάποιον χώρο, έστω και περιορισμένο. Και αποδεικνύει ότι υπάρχει ακόμα λίγος χρόνος για να εφαρμόσουμε μεθόδους βασισμένες στη φύση (nature-based solutions) και να να αποτρέψουμε κατά το δυνατόν τις δυσμενείς επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Η βίδρα που καταγράφηκε στις κάμερες του προγράμματος στις 3 και 4 Μαΐου 2024